Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης
τα παλιά παλούκια καίει, τα καινούργια ξεριζώνειΟ Μάρτης είναι ο μεταβατικός μήνας μεταξύ χειμώνα και άνοιξης, γνωστός και ως γδάρτης και ως κακός παλουκοκαύτης . Αυτοί οι αρνητικοί χαρακτηρισμοί σχετίζονται με τα συχνά δυνατά κρύα (όποιος έχει ζήσει σε ορεινό μέρος της Ελλάδας ξέρει ότι ο Μάρτης είναι χιονιάς), που παλιότερα ανάγκαζαν τους ανθρώπους να κάψουν ακόμα και τα παλούκια, δηλ. τους ξύλινους φράχτες των σπιτιών, για να ζεσταθούν, έχοντας εξαντλήσει το χειμώνα που προηγήθηκε τα αποθέματα καύσιμων υλών.
Ας πάρουµε όµως τα πράγµατα από την αρχή. Ο Μάρτιος ή Μάρτης είναι ο τρίτος µήνας του πολιτικού έτους -κατά το Γρηγοριανό Ηµερολόγιο- και έχει 31 ηµέρες. Κατά το αρχαίο ρωµαϊκό ηµερολόγιο το έτος άρχιζε από τον Μάρτιο, συνεπώς τότε ήταν ο 1ος µήνας του έτους τον οποίο είχε καθιερώσει ο Ρωµύλος, προς τιµή του πατέρα του και γενάρχη των Ρωµαίων του θεού Άρη (λατινικά Μαρς).
Η παλαιότερη ρωμαϊκή ονομασία του Μάρτη ήταν Primus, δηλαδή Πρώτος μήνας του δεκάμηνου ρωμαϊκού έτους. Γι’αυτό η 1η Μαρτίου ονομαζόταν επίσης και Πάτριος πρωτοχρονιά και σχετιζόταν με την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων.
Αναφορικά με την αντιστοιχία του εν λόγω μήνα προς το αρχαίο αττικό ημερολόγιο, εν μέρει κάλυπτε τον Ελαφηβολιώνα, τον μήνα κατά τον οποίον γίνονταν οι μεγάλες θυσίες προς τιμήν της Ελαφηβόλου Αρτέμιδος.
Ως τον 7ο αιώνα εξακολουθούσαν να γιορτάζουν την 1η Μαρτίου με πομπές, χορούς και δώρα. Παραδοσιακά υπολείμματα είναι τα «χελιδονίσματα». Τα έψαλαν τα παιδιά πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι με ένα ξύλινο χελιδόνι στολισμένο, ένώ έδιναν στη νοικοκυρά φύλλα κισσού. Το τραγούδι είναι αναγγελτικό, αλλά και μαγικο-ευετηρικό:
Ήρθε, ήρθε χελιδόνα,
ήρθε κι άλλη μελιηδόνα.
Κάθησε και λάλησε
και γλυκά κελάδησε:
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,
και Φλεβάρη φοβερέ,
κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις,
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις,
πάλιν άνοιξη θ’ανθίσεις.
Θάλασσαν επέρασα και στεριάν δεν ξέχασα.
Κύματα κι αν έσχισα, έσπειρα, κονόμησα.
Έφυγα κι άφηκα σύκα και σταυρόν και θημωνίτσα.
Κι ήρθα τώρα, κι ήυρα φύτρα,
κι ηύρα χόρτα, σπαρτά, βλήτρα,
βλήτρα, βλήτρα, φύτρα, φύτρα.
Η επανάληψη των λέξεων είναι κάτι σαν ξόρκι για να προκαλέσουν τη βλάστηση.
Η αστρονοµική έναρξη της Άνοιξης γίνεται στις 21 Μαρτίου µε την «εαρινή ισηµερία» -όπου οι µέρες γίνονται ίσες µε τις νύχτες- και το καλοκαίρι τελειώνει στις 23 Σεπτεµβρίου, που έχουµε πάλι «φθινοπωρινή ισηµερία». Ωστόσο η µετάβαση από τον χειµώνα στην άνοιξη κρύβει πολλές ξαφνικές και ακραίες καιρικές µεταπτώσεις, είτε µε καυτές καλοκαιριάτικες µέρες, είτε µε χειµωνιάτικες βροχούλες και παγωνιές. Οι παλιοί συνήθιζαν να λένε «Από Μαρτιού καλοκαιριά κι απ΄ Αύγουστο Χειµώνας».
Για την προφύλαξη λοιπόν, από την καυστική επίδραση του Μαρτιάτικου ήλιου, το έθιµο θέλει να φοράµε τον γνωστό, σχεδόν σε όλους µας, «µάρτη».
Ο «µάρτης» αποτελείται από δύο κλωστές, µια κόκκινη και µια άσπρη, ενωµένες -στρίβοντάς τες µεταξύ τους- σε µία και ετοιµάζεται την τελευταία ηµέρα του Φεβρουαρίου, για να φορεθεί το πρωί της εποµένης, που είναι η πρώτη µέρα του Μάρτη. Συνήθως ο «µάρτης» φοριέται είτε σαν δαχτυλίδι στο µεσαίο δάχτυλο, είτε σαν βραχιόλι στον καρπό του χεριού. Καµιά φορά το βάζουν στο µεγάλο δάχτυλο του ποδιού για να µη σκοντάφτουν. Τον βγάζουν στο τέλος του Μάρτη ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι και τον αφήνουν επάνω στις τριανταφυλλιές για να τον πάρουν τα χελιδόνια.
Αλλού πάλι τον δένουν στις λαµπάδες της Λαµπρής για να καεί κι αυτός. Σε κάποια χωριά, εκτός από τον «µάρτη» που φοράνε την 1η του µήνα, η νοικοκυρά φτιάχνει για πρωινό της πρωτοµηνιάς χυλό µε µποµπότα και πετιµέζι και τρώνε όλοι για να µην τους πιάσει ο Μάρτης. Τα παιδιά µάλιστα για περισσότερη προστασία βάζουν και λίγο και στη µύτη τους. Σε άλλα µέρη έδιναν στα παιδιά τους αγόρια και κορίτσια να φάνε ένα µήλο για να µη τους κάψει ο Μάρτης και για να έχουν γερά δόντια όλο το χρόνο.
Άλλες γνωστές παροιµίες για τον Μάρτη που εκφράζουν την καιρική αστάθεια του µήνα, είναι και οι παρακάτω:
• «Ανοιξιάτης»
•«Τον Μάρτη στον Ήλιο µη κοιµηθείς»
• «Ο Μάρτης έχει τ' όνοµα κι ο Απρίλης τα λουλούδια»
• «Ο Μάρτης ο πεντάγνωµος πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το µετάνιωσε πως δεν εξαναχιόνισε».
• «Οπόχει κόρη ακριβή τον Μάρτη Ήλιος µη τη δει»
• «Φύλλα ξύλα για τον Μάρτη να µη κάψεις τα παλούκια»
•«Αν ρίξ΄ ο Μάρτης δυο νερά κι΄ Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε κείνο το ζευγά πό ΄χει πολλά σπαρµένα».
• «Κάλλιο Μάρτης καρβουνιάρης παρά Μάρτης λιοπυράρης».
• «Από Μαρτιού πουκάµισο κι απ' Αύγουστο σεγκούνι»
•«Τον Μάρτη χιόνι βούτυρο, µα σαν παγώσει µάρµαρο»
• «Τσοπάνη µου την κάπα σου το Μάρτη φύλαγέ την»
•«Ο Αύγουστος για τα πανιά κι ο Μάρτης για τα ξύλα»
«Οπόχει κόρη ακριβή τον Μάρτη Ήλιος μη τη δει».
«Ο ήλιος του Μαρτιού τρυπά το κέρατο βοδιού».
«Του Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε μήνες δεν ξεβάφει»
Τον Μάρτιο ο ελληνικός λαός προσονόμασε Ανοιξιάτη (γιατί είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης), Κλαψομάρτη, Γδάρτη , Πεντάγνωμο (για το ευμετάβλητο του καιρού), Βαγγελιώτη (λόγω της μεγάλης γιορτής του Ευαγγελισμού), Φυτευτή.
Οι μητέρες απ’την πρωτομηνιά δένουν στα χέρια των παιδιών τους ένα βραχιόλι από πολύχρωμες κλωστές (συνήθως κόκκινη και άσπρη κλωστή στριμμένη) που το λένε μάρτη ή μαρτιάτικο για να μην τα μαυρίσει ο ήλιος. Είναι μια μαγική προφύλαξη (ασφαλιστικός κύκλος) για τη νέα εποχική περίοδο.
EΛΛΗΝΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΜΑΡΤΗ
Χαλκη – ΔωδεκανησαΤην πρώτη Μαρτίου τα παιδιά του σχολείου έντυναν ένα παιδί σαν «Μάρτη», με πολύ μακρύ άσπρο πουκάμισο. Το στόλιζαν με σειρές από μαργαρίτες περασμένες σταυρωτά στο στήθος και με ένα στεφάνι από μαργαρίτες στο κεφάλι. Γύριζαν όλοι μαζί στα σπίτια κρατώντας καλάθια και τραγουδώντας το τραγούδι του Μάρτη. Το Κάθε σπίτι τους έδινε κουλούρια, γλυκά, αλλά περισσότερο αυγά. Τα τραγούδια του Μάρτη, του Λαζάρου και άλλα, που δεν τα θυμούνται πια, αποκαλούνταν «χελιδονίσματα».
Το χελιδόνισμα είναι ένα παλιά έθιμο, που ξεκίνησε από την κόρη του Κλεόβουλου στη Λίνδο το 6ο αιώνα π.χ. Τα μικρά παιδιά τραγουδούσαν το «χελιδόνισμα», που είχε σχεδόν τον ίδιο σκοπό, για να μαζεύουν χρήματα για συγκεκριμένες περιπτώσεις. Στην αρχαιότητα τα παιδιά κρατούσαν ένα μικρό τεχνητό χελιδόνι και πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι, αρχικά για να μαζέψουν χρήματα για την επιδιόρθωση του ναού της Αθηνάς. Το έθιμο διαδόθηκε στη Ρόδο και σ' άλλα νησιά και συνεχιζόταν έως το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη Χάλκη το έθιμο εξακολούθησε έως τη δεκαετία του 1970 και ο κύριος σκοπός του ήταν να χαιρετήσουν την άνοιξη και να μαζέψουν διάφορα πράγματα για τους δασκάλους, το παπά και τις άπορες οικογένειες.
Το τραγούδι του Μάρτη
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ
Και Απρίλη θαυμαστέ
Όλοι εμείς οι μαθηταί
Μαθημένοι είμαστε
Ν’ αγοράζομεν επτά,
Να πουλούμε δεκαεπτά.
Το ρακί εις το ποτήρι
Και τα σύκα στο μαντήλι
Τα αυγά εις το καλάθι,
Δώστε μας την όρνιθα,
Μη μας δείρει ο δάσκαλος
Κι έχετε το κρίμα μας
Και την αμαρτία μας.
Χελιδόνι πέμπομε,
Πάει πέρα κι έρχεται,
Φέρνει μας την είδηση
Πώς είναι καλοκαίρι.
Του χρόνου πάλι να ‘ρτωμε
Με υγεία να σας βρούμε,
Στον οίκο σας χαρούμενοι
Το Μάρτη να σας πούμε.
Ασφαλώς θα υπήρχαν και άλλοι στίχοι, που θα εξηγούσαν το έθιμο καλύτερα, άλλα έχουν χαθεί με το πέρασμα του χρόνου.
Οι γυναίκες και τα παιδιά την 1η Μαρτίου φτιάχνουν δακτυλίδια από κόκκινη και άσπρη κλωστή και τα φοράνε έως το Πάσχα. Τότε κόβουν την κλωστή και λένε:<<Να, Λαμπρή, τον Μάρτη σου κι ώσμου (δώσε μου)την αυκούλλα μου>>(κουλούρι με βαμμένα αυγά επάνω).
Τελος, η λαϊκή φαντασία αποδίδει την αστάθεια του καιρού που παρατηρείται στον δύστροπο χαρακτήρα του Μαρτίου, τον οποίο και πρωσοποιεί. Σύμφωνα με μια παράδοση, λοιπόν, ο μήνας Μάρτιος έχει δύο γυναίκες: μια πανέμορφη, αλλά φτωχή και μια κακάσχημη που όμως είναι πλούσια. Τα βράδια κοιμάται ανάμεσά τους. Όταν γυρίζει από τη μεριά της άσχημης, τη βλέπει και από το κακό του κάνει μέρες βροχερές και χειμωνιάτικες. Όταν πάλι γυρίζει προς την όμορφη κάνει ηλιόλουστες, ανοιξιάτικες μέρες.
Γι’αυτό ο Μάρτης μία κλαίει και μια γελά.
Καλο μηνα!!!